Dnia 22 maja 2023 r. weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej. Zasadnym zatem jest ogólne przedstawienie tego nowego bytu prawnego. Po wielu dekadach od przemian ustrojowych i gospodarczych, firmy rodzinne stanowią fundament polskiej gospodarki. Obecnie polscy przedsiębiorcy stoją przed wyzwaniem zapewnienia sukcesji i długoterminowego rozwoju swoim firmom na kolejne dziesięciolecia. Przypuszczalnie to właśnie skłoniło ustawodawcę do wprowadzenia innowacyjnej instytucji, jaką jest fundacja rodzinna. Jej celem jest umożliwienie wielopokoleniowej sukcesji oraz przede wszystkim ochrona przed rozproszeniem majątku, jednocześnie zapewniając wsparcie finansowe dla rodziny i innych bliskich osób związanych z fundatorem. Fundacja rodzinna ma ograniczać ryzyko nieudanej sukcesji i zapewniać kontynuację działalności rodzinnych przedsiębiorstw.
Idea fundacji rodzinnej
Główną ideą fundacji rodzinnej jest to, że fundatorzy, zwykle będący założycielami rodzinnego przedsiębiorstwa, wnoszą swój majątek do fundacji rodzinnej, na przykład udziały w firmie rodzinnej. Z kolei beneficjenci, wyznaczeni przez fundatora, czerpią korzyści z tego majątku zgodnie z określonymi przez fundatora w statucie zasadami i warunkami. Jest to alternatywny sposób na sukcesję, który unika tradycyjnego przekazywania własności konkretnym osobom, co jednakże niesie za sobą pewne ryzyko zarówno dla rodziny, jak i dla biznesu.
Dla kogo
Fundację rodzinną mogą założyć osoby fizyczne, które wniosą do niej majątek o minimalnej wartości stu tysięcy złotych. W praktyce fundację rodzinną jako mechanizm sukcesji powinni rozważyć właściciele firm rodzinnych o statusie dużych i średnich przedsiębiorstw lub właściciele majątku prywatnego o znaczącej wartości niezależnie od konfiguracji rodzinnej, ponieważ niesie ona za sobą wiele zalet w zakresie sukcesji, a w szczególności:
Majątek fundacji
Majątkiem fundacji rodzinnej jest wkład wniesiony przez fundatora, który staje się kapitałem założycielskim. Jego wartość nie może być niższa niż 100 000 zł, zarówno przy tworzeniu fundacji, jak i w trakcie jej działalności. Ze względu na ograniczone możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez fundację rodzinną, przewiduje się, że głównie składać się będzie ona z nieruchomości, udziałów i akcji spółek handlowych, papierów wartościowych, środków pieniężnych, dzieł sztuki etc. W chwili wniesienia majątku do fundacji rodzinnej, fundator przestaje nim zarządzać (aktywa nie podlegają dziedziczeniu). Ogólnie rzecz biorąc, zwrot wniesionego majątku nie jest możliwy. Fundator nie ponosi żadnej odpowiedzialności za zobowiązania fundacji rodzinnej. Natomiast fundacja rodzinna ponosi solidarną odpowiedzialność za zobowiązania fundatora, które powstały przed jej utworzeniem, a w niektórych przypadkach nawet po jego ustanowieniu (np.: alimenty), do wartości majątku wniesionego przez fundatora.
Organy
Fundator
Osobą mogącą zostać fundatorem jest pełnoletnia osoba fizyczna, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która zdecyduje się na ustanowienie fundacji rodzinnej poprzez akt założycielski lub w testamencie - w obu przypadkach w formie aktu notarialnego. Jeśli fundacja rodzinna nie jest ustanawiana w testamencie, może mieć wielu fundatorów, nawet nie spokrewnionych ze sobą. Głównym zadaniem fundatora jest ustalenie podstawowych zasad zarządzania rodzinnych aktywów, ich dysponowanie oraz udzielanie świadczeń dla beneficjentów. W tym celu fundator tworzy statut fundacji rodzinnej i ustanawia pierwsze organy wymagane przez prawo lub statut. W skład tych organów wchodzi zarząd, zgromadzenie beneficjentów i rada nadzorcza. Rada nadzorcza jest obowiązkowa, jeśli liczba beneficjentów przekracza 25 osób.
Zarząd
Jest organem zarządzającym fundacji rodzinnej, odpowiedzialnym za prowadzenie jej spraw i reprezentowanie jej na zewnątrz. Ma za zadanie realizować cele określone przez fundatora w statucie oraz odpowiednio zarządzać majątkiem fundacji rodzinnej, aby zapewnić jej płynność finansową i wypłacalność.
Beneficjenci i Zgromadzenie Beneficjentów
Beneficjentem fundacji rodzinnej może być wskazana osoba fizyczna lub organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego, zgodnie ze statutem fundacji. Beneficjentami mogą być nie tylko obecni i przyszli członkowie rodziny, ale także osoby niespokrewnione z fundatorem, a nawet sam fundator. W razie potrzeby fundator może zdecydować, że lista beneficjentów nie będzie publiczna, także dla pozostałych beneficjentów. Zgodnie z wolą fundatora, przyznawane świadczenia od fundacji rodzinnej mogą być uzależnione od warunków, na przykład ukończenia studiów, zawarcia małżeństwa lub osiągnięcia określonego wieku. Zgromadzenie beneficjentów jest jednym z wymaganych organów fundacji rodzinnej. Do tego organu mogą należeć jedynie beneficjenci, którym nadano takie uprawnienie w statucie. Ustawa o fundacji rodzinnej określa kwestie, które wymagają uchwały zgromadzenia beneficjentów. Jednakże fundator może rozszerzyć zakres kompetencji tego organu w statucie. Niemniej jednak, rola zgromadzenia beneficjentów ogranicza się do podejmowania decyzji w sprawach ściśle określonych przez ustawę lub statut, głównie w celu zapewnienia ciągłości działania fundacji rodzinnej (np.: uzupełnianie składu organów, zatwierdzanie sprawozdań finansowych, wybór audytora do badania sprawozdań finansowych).
Audyty
Ustawa nakłada obowiązek przeprowadzenia audytu zarządzania aktywami fundacji rodzinnej, zaciągania i spełniania zobowiązań oraz zobowiązań publicznoprawnych co najmniej raz na cztery lata. Zespół audytorów może składać się nie tylko z biegłych rewidentów, ale także z doradców podatkowych, adwokatów lub radców prawnych. Oczywiście, jeśli fundacja rodzinna podlega badaniu sprawozdań finansowych zgodnie z ustawą o rachunkowości, audyt będzie przeprowadzany co roku.
Opodatkowanie fundacji
Dla fundacji rodzinnej i jej beneficjentów przewiduje się atrakcyjny system opodatkowania. Fundacja rodzinna będzie zwolniona z opodatkowania w zakresie, w którym nie dokonuje dystrybucji na rzecz beneficjentów, z pewnymi wyjątkami. Dopiero w momencie dystrybucji środków obowiązek podatkowy zostanie aktywowany i wyniesie 15% dystrybuowanej kwoty. W przypadku dystrybucji na rzecz fundatora i jego najbliższej rodziny (grupa zero), otrzymane środki będą zwolnione od opodatkowania po stronie takich beneficjentów. Natomiast dla beneficjentów spoza najbliższej rodziny (pierwsza i druga grupa) lub niebędących członkami rodziny (trzecia grupa) przewiduje się drugi poziom opodatkowania w wysokości odpowiednio 10% i 15%.
Ryzyka
Fundacja rodzinna, jak każda inna forma prawna, może wiązać się również z ryzykiem, że zarządzanie majątkiem zostanie przekazane osobom niekompetentnym, fundacja będzie działać w sposób sprzeczny z wyznaczonym celem lub interesem swoich beneficjentów albo będzie prowadzić działalność gospodarczą w zakresie, który nie jest dozwolony dla fundacji rodzinnej.
Ryzyko utraty kontroli nad fundacją i jej majątkiem
Samo wytłumaczenie pojęcie utraty kontroli jest jasne i nie budzi wątpliwości. Aczkolwiek wystąpienie tego ryzyka powoduje, że intencja jaka przyświecała Fundatorowi podczas ustanawiania Fundacji Rodzinnej została całkowicie zaprzepaszczona. Fundator może znacząco ograniczyć wspomniane ryzyko utraty kontroli nad majątkiem podejmując szereg działań na etapie tworzenia fundacji, w tym przede wszystkim przez odpowiednią konstrukcję statutu fundacji rodzinnej, właściwe określenie kompetencji organów oraz zasad ich współpracy i sprawowania kontroli.
Ograniczenia w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej
Chociaż fundacja rodzinna ma możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, to przepisy wyraźnie określają i zarazem limitują zakres tej aktywności w sposób wyczerpujący. Zatem nie każde przedsiębiorstwo, którego działalność ma być kontynuowana, będzie opłacało się wnieść bezpośrednio do fundacji rodzinnej, z uwagi na niekorzystne skutki podatkowe w przypadku prowadzenia działalności niedozwolonej dla fundacji. W takim przypadku konieczne może być prowadzenie działalności w formie spółki handlowej, której udziały lub akcje zostaną wniesione do fundacji. Jeśli jednak chcemy wnieść do fundacji przedsiębiorstwo, które dotychczas funkcjonowało jako indywidualna działalność gospodarcza i nie mieści się w dopuszczalnym zakresie dla fundacji, może być konieczne wcześniejsze przekształcenie jej w spółkę handlową. Planując zatem wniesienie przedsiębiorstwa do fundacji rodzinnej, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę, czy nie zachodzi potrzeba stworzenia uprzednio odpowiedniej struktury korporacyjnej.
Możliwość rozwiązania fundacji – niekiedy wbrew woli fundatora
Fundacja rodzinna, mimo że została utworzona jako instytucja długoterminowa mająca chronić majątek dla przyszłych pokoleń, może zostać rozwiązana i zlikwidowana zgodnie z przepisami ustawowymi, co niesie ze sobą ryzyko utraty kontroli nad jej majątkiem. Rozwiązanie fundacji rodzinnej może nastąpić z różnych przyczyn, m.in. w wyniku zajścia okoliczności wskazanych w statucie, szczególnie gdy upłynął określony czas na jaki fundacja została powołana, gdy cel fundacji został osiągnięty, gdy zarządzanie fundacją jest niezgodne z jej celem lub interesami beneficjentów, lub gdy z innych ważnych przyczyn kontynuacja działalności fundacji jest nieuzasadniona. W każdym z tych przypadków konieczna będzie decyzja właściwego organu fundacji rodzinnej lub sądu rejestrowy. Rozwiązanie fundacji rodzinnej z innych ważnych przyczyn wymaga jednomyślności zgromadzenia beneficjentów.
Konkluzja
Mając na uwadze powyższe należy zgodzić się, że fundacja rodzinna stanowi wartościowe rozwiązanie dla przedsiębiorstw, które z jednej strony zmagają się z kwestią sukcesji i zapobiegnięciu rozdrobnienia majątku, a z drugiej strony nie widzą możliwości transferu majątku za granicę do krajów gdzie fundacje rodzinne funkcjonują od wielu lat. Nadto należy wskazać, że ze względu na swoje podatkowe cechy, fundacja rodzinna stanowi interesującą alternatywę dla spółek holdingowych. Nowego rozwiązania nie należy się bać, aczkolwiek prawdopodobnie minie trochę czasu zanim będzie tak powszechnie stosowane jak krajach w których tożsame rozwiązanie prawne jest obecne od wielu lat.